Farklılaştırılmış öğretim öğrencilerin önbilgi, ilgi, öğrenme stilleri gibi farklı bireysel özelliklerini kabul eden, bu özelliklere uygun tasarımlar geliştirerek her bireye başarılı olma fırsatı tanıyan ve öğrenme sürecinde öğrencilerin öz-düzenleme, problem çözme, iletişim kurma ve biliş ötesi becerilerini geliştirmeyi amaçlayan bir öğrenme tasarımıdır (Heacox 2002). Farklılaştırılmış öğretim, öğrencilerin öğrenme ilgileri ve yetenekleri, öğrenme stilleri ve öğrenme gereksinimleri bakımından bireysel farklılıklara sahip oldukları düşüncesine dayanır. Üstün yetenekli öğrenciler için farklılaştırılmış öğretim tasarımı bir seçenek olarak düşünülebilir.
Farklılaştırılmış öğretimde öğrencilerin hazır bulunuşluk, ilgi ve öğrenme stillerine göre içerik, süreç ve ürün sistematik olarak farklılaştırılır. Bunu yapabilmek için çeşitli öğretim, yöntem ve stratejileri işe koşulur (Tomlinson, 2005). Farklılaştırılmış öğretim öğrencileri grupla öğrenmeye teşvik edebilir ve öğrenciler için bireysel öğretim seçenekleri veya bağımsız öğrenme fırsatları oluşturabilir.
Üstün yetenekli çocukların hazır bulunuşluk düzeyi ve ön öğrenmeleri onlar için düzenlenecek öğretim hizmetinin daha işlevsel olmasını sağlayacaktır. Böylelikle öğretim, üstün yetenekliler için bireyselleştirilmiş olacak, öğretimin bireyselleştirilmesiyle de her öğrenci öğretimden en üst düzeyde yararlanma olanağı bulacaktır.
Farklılaştırılmış öğretim tasarımında öğretme-öğrenme süreci sınıftaki her öğrencinin öğrenme deneyimlerine ve beceri düzeylerine uygun olarak gerçekleştirilir. Örneğin, bir derste öğrencilerin hazır bulunuşluğuna göre içerik farklılaştırılırken, diğer derste ilgilerine göre süreç farklılaştırılabilir. Böylelikle bir yandan farklı yetenekli bireylerin tekdüze eğitime tabi tutulmasının önüne geçilmiş olacak, diğer yandan da bu öğretim sayesinde öğrencilerin zengin öğretim etkinlikleriyle istendik hedeflere ulaşmaları sağlanmış olacaktır.
Farklılaştırılmış öğretim, öğrencilerin kişisel sınırlarının ve potansiyellerinin farklılığını kabul ederek öğrencilerin farklı ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde öğretimin düzenlenmesi gerekliliğini savunur.
Davaslıgil (2004) farklılaştırılmış öğretim programının ilkelerini şöyle sıralamaktadır:
• İçerik bir birinden bağımsız üniteler yerine, geniş kapsamlı tartışma konuları, temalar veya sorunlara dayandırılmalıdır.
• Çeşitli disiplinler çalışma alanıyla bütünleşmeli, yani işlenen konu tarih, coğrafya, Türkçe, matematik, müzik, resim vb. gibi çeşitli disiplinler açısından ele alınmalıdır.
• Çalışma alanı içinde kapsamlı ve birbiriyle ilişkili deneyimler sunulmalıdır. Araya birbirinden bağımsız materyal parçalarını eklemekten kaçınmalıdır.
• Alışılagelmiş eğitim programına eklemeler yapmak yerine öğrencinin ilgi alanı dikkate alınmalı, öğrenci tarafından seçilmiş konunun derinlemesine öğrenimine imkân sağlanmalıdır. Bu amaçla, sınıfın dışındaki kaynaklardan yararlanmalıdır.
• Üstün öğrencilerde sıklıkla rastlanan bağımsız çalışma eğiliminin sağlıklı bir şekilde işlerlik göstermesi için bağımsız çalışma becerileri geliştirilmelidir.
• Bilgi yükü yerine, bilgi kazanma süreçlerine önem verilmelidir. Araştırıcılık, keşif, inceleme ile karmaşık ve soyut düşünme üzerinde durulmalı, analiz, sentez, değerlendirme yapma gibi yüksek düzeyli düşünme becerilerinin geliştirilmesine çalışılmalıdır. Yaratıcılığın geliştirilmesine de ayrıca önem verilmelidir. Öğrencileri sorunlara yeni çözümler geliştiren üretken bireyler haline getirmek üstünlerin eğitim ve öğretiminde başlıca amaçlardan biri olmalıdır.
• Öğrenciler açık uçlu görevlerde yoğunlaşmalıdır.
• Öğrencilerde araştırma beceri ve yöntemleri geliştirilmelidir.
• Öğretmen hazır bilgi veren biri olmak yerine, bilgiye ulaşma yollarını gösteren bir rehber olmalıdır.
Farklılaştırılmış sınıf, tüm öğrencilerin ortak öğrenme ihtiyaçları ile bağımsız öğrenen diğer öğrencilerin daha özel ihtiyaçlarına cevap verir (Tomlinson, 2001). Farklı ihtiyaç ve gereksinimlerin karşılanmasında, öğrencilerin yeteneklerini geliştirebilecekleri ve kendilerini gerçekleştirebilecekleri ortam için farklılaştırılmış sınıf bir seçenek olabilir.
Farklılaştırılmış sınıflarda öğretmenler öğrencilerin gelişim düzeylerine ve konunun doğasına uygun çeşitli yöntemler uygular. Ayrıca aşağıda yer alan özellikler de bu sınıfların özellikleri olarak sıralanabilir.
• Öğrenci ve öğretmenler birbirlerinin haklarını ve farklılıklarını kabul eder ve birbirlerinin haklarına ve farklılıklarına saygılı bir ortamda öğrenme sürecine katılırlar.
• Öğretmen, öğrencilerin hazır bulunuşluk düzeyleri, ilgileri ve öğrenme profillerini öğrenmeye çalışır ve bunlarla ilgili bilgi edinir.
• Öğretmen, öğrenciler hakkında öğrendiği bilgileri onlara çeşitli öğrenme fırsatları sağlamada ve öğrenme deneyimleri oluşturmada kullanır.
• Öğrencilerin tümü, öğrenme deneyimlerinden eşit oranda yararlanırlar.
• Öğretmen, farklı hazır bulunuşluk düzeyine sahip öğrencilere uygun değişim yaratmak için farklı zorluk düzeylerinde farklı öğrenme fırsatları yaratır.
• Öğretmen, öğrencilere çalışılacak konu, öğrenme yöntemi, kendilerini ifade etme biçimi ve çalışma şartları gibi konularda seçim olanağı sağlar.
• Öğretmen bilgiyi görsel, işitsel, sözel, tümdengelimsel, tümevarımsal vb. çeşitli biçimlerde sunar. Öğretim uygulamaları, öğrencilerin bireysel gereksinimleri göz önüne alınarak gerçekleştirilir.
• Öğrenciler sınıf arkadaşları ve öğretmenle işbirliği içinde çalışır, her öğrencinin gelişimi sağlanmaya çalışılır.
• Öğretmen, öğrencilerin bireysel gelişimlerinin yanı sıra tüm sınıfın gelişiminde de koç rolü üstlenir. Öğretmenin amacı her öğrencinin gereksinimlerini ve sürekli gelişimini karşılamaya çalışmaktır.
• Öğretmen, öğrencileri benzer hazır bulunuşluk düzeyi, ilgi, öğrenme profili gibi özelliklerini göz önüne alarak gruplandırabilir. Grupların belirlenmesi öğretmen tarafından belirlenebileceği gibi öğrenciler tarafından da belirlenebilir.
• Öğretmen, öğrencilerin becerilerini geliştirmek amacıyla ev ödevlerinden yararlanır.
• Portfolyo, otantik problem çözme, sözlü sunum ve test gibi çeşitli değerlendirme teknikleri kullanır.
Üstün yetenekli çocuklar için programda uygulanması gereken içerik farklılaştırma yöntemlerini şu şekilde ifade edilmektedir:
- Basit görevlere karşılık daha karmaşık yapıda görevler: Üstün yetenekli çocuklara yaşıtlarına göre uygun olan pek çok etkinlik basit gelebilmektedir. Bu nedenle bu çocuklara daha zor ve düşünmeye yönelten görevler sunulması gereklidir.
- Somuta karşı soyut örnekler: Başlangıç seviyesinde daha somut deneyimler gerekecektir, çocuklar ilerleme kaydettikleri zaman daha karmaşık bilgiler içeren soyut problemlerin uygun olduğu belirtilmektedir.
- Küçük adımlara karşı daha büyük adımlar: Program yavaş ilerlememeli, sık tekrarlar yapılmamalıdır. Bu çocukların normalden üç kat daha hızlı bir süreçte konuyu kavradıkları ve ustalaştıkları unutulmamalıdır.
- Bilgi vermeye karşı kavram ustalığı: Yaşıtlarına göre daha fazla bilgi sahibidirler, daha az tekrara ihtiyaçları vardır, daha geniş kavramlar üzerinde yoğunlaşmaya zaman ayrılmalıdır.
- Tek boyutluluğa karşı çok boyutluluk: Konu ile ilgili temelleri kavradıktan sonra konuyu çok boyutta ele alabilirler. Fikirler arasında daha fazla bağlantı kurar ve çeşitli açılardan değerlendirirler.
- Yapılandırılmışlığa karşı açık uçluluk: Çocuklar bir alanda deneyim kazandıktan sonra açık uçlu etkinliklerle baş edebilirler.
- Derinliğe karşı açık görüşlülük: Bütün çocuklar, alanlar karşısında becerilerinin geniş bir kısmını elde etmek zorundadırlar. Onlar, bu hedeflerine ulaştığı zaman, daha ileri düzeyde anlama başarısı konusunda cesaretlendirilebileceklerdir.
İçerik farklılaştırma yöntemlerinden de anlaşılacağı gibi, yoğun bir içerik sunumundan öte üstün yetenekli çocukların özellikleriyle de örtüşen derinlemesine öğrenmeyi sağlayacak, her öğrenci ilgi ve ihtiyaç duyduğu konu üzerinde yoğunlaşabileceği, öğrencilerin öğrenme gereksinimlerine uygun bir içerik yapısının hakim olduğu görülebilir.
Farklılaştırılmış öğretim tasarımında öğretme-öğrenme süreci öğrencilerin hazır bulunuşluk düzeylerine, ilgi alanlarına, öğrenme özelliklerine, yetenek alanlarına ve sahip oldukları becerilere uygun olmalıdır. Öğretme-öğrenme sürecinin farklılaştırılmasıyla her birey, öğrenme sürecinde aktif hale gelerek kendi öğrenme sorumluluğunu üzerine almış olur. Yapılandırmacı yaklaşım da bireye kendi öğrenme sorumluluğunu üzerine almasını savunur. Bu bağlamda farklılaştırılmış öğretim yaklaşımının yapılandırmacı yaklaşımla da bağdaştığı söylenebilir.
Öğretme-öğrenme sürecinde içerik unsurunun farklılaştırılmasında proje tabanlı öğrenme, probleme dayalı öğrenme, işbirliğine dayalı öğrenme, küçük grupla öğretim, katlı öğretim, sorgulama stratejileri, öğrenme istasyonları ve bağımsız çalışma gibi farklı öğrenme strateji ve yöntemleri işe koşulabilir. Farklı yaklaşımların bir arada ele alınması, farklı niteliklere sahip öğrencilerin öğretimden etkin bir şekilde yararlanmasını sağlar.
Öğretmenler tüm öğrenciler için özellikle üstün yetenekli öğrencilere daha fazla öğrenme fırsatları ve onları yaratıcı düşünmeye teşvik edici yöntemler oluşturmak zorundadır. Üstün yetenekli öğrencilerin öğretmeleri, öğretim programlarını geliştirmek ve değiştirmek konusunda yaratıcı olmalıdırlar (Rejskind, 2000). Böylelikle öğretim programının daha işlevsel olması sağlanmış olacaktır.
Farklılaştırılmış öğretim uygulamalarının özellikleri arasında daha çok zenginleştirmeye önem verildiği görülmektedir (Davaslıgil, 2004). Zenginleştirme stratejileri süreç ve içeriğe ilişkin hedeflere ulaşma yöntemleridir. Süreçlerden yaratıcı düşünme, problem çözme, kritik düşünme, bilimsel düşünme vb., içerikten ise bu süreçlerin geliştirildiği ders konuları, projeler ve etkinlikler kastedilmektedir.
Üstün yetenekliler için düzenlenecek öğretme-öğrenme sürecinin, onların hazır bulunuşluk düzeylerine, ilgi alanlarına ve sahip oldukları yetenek alanlarına uygun şekilde oluşturulmasına özen gösterilmelidir. Bu da öğrenci merkezli eğitim anlayışının sınıfta egemen olmasıyla sağlanabilir. Tüm öğrencilerin özelliklerinin dikkate alındığı ve öğretimin buna göre düzenlendiği bir sınıf ortamında, yetenek ayrımı olmadan tüm öğrenciler bundan en üst düzeyde yararlanma olanağına kavuşacaktır.
