Değerlerin Öğretiminde Yaralanılabilecek Araç ve Teknikler

Bu bölüm 26-28 Ekim 2011 tarihinde Eskişehir Osmangazi Üniversitesi tarafından düzenlenen “Sosyal ve Kuramsal Yönleriyle Değerler Eğitimi” sempozyumunda sunulan bildiriler ve Kongre Özet Kitapçığında yer alan bildiri özetlerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
1. Atasözleri
Atasözleri, doğrudan doğruya halkın inanç, düşünce, ahlaki tutum ve davranışlarla insanlar arası ilişkilerini ve hayata bakış biçimlerini yansıtan kısa; fakat aynı zamanda anlam dolu özlü sözlerdir. Geçmişte pek çok şey söylenmiş olmasına rağmen, bunların pek çoğu itibar görmezken, atasözleri, uzun bir süreçten süzülerek gelmiş ve genel kabul görmüş sosyal tefekkür ürünleridir. Atasözleri üzerinde çalışılarak değer öğretimine katkı sağlayacağı gibi bir değerler öğretimi etkinliğinin ardından o değere uygun atasözü bulma etkinliği ile özetleyici şekilde de kullanılabilir.
2. Sosyal Etkinlikler
Değerler toplum içinde yaşayan ögelerdir. Okullarda ve sınıflar gibi formal ortamlarda öğretsek bile informal ortamlarda sergilenmeleri gerekir. Bu nedenle öğretmenlerin öğrencilerle informal ortamlarda da etkinlikler yürütmesi gerekir. Bunun en kolay yolu öğrencilerle piknikler ve kır gezileri düzenlemek, öğrencilerle kafe ya da çay bahçelerinde oturmak, sportif faaliyetler yapmak, maç izlemeye, sinemaya ya da tiyatroya gitmek gibi sosyal etkinlikler yapmaktır. Bu tür ortamlarda öğrenciler bir taraftan hayatın içinde öğrenirken diğer taraftan öğretmenlerin öğrencileri doğal ortamlarda gözleme ve tanıma imkanı bulurlar.
3. Hizmet Ederek Öğrenme
Hizmet ederek öğrenme ile bireyler hm sosyal ilişkiler örüntülerini geliştirebilecek hem de duyuşsal özelliklerini fark ederek kendilerini daha yakından tanıyacak; bir bakıma da duyuşsal tatminkarlığa ulaşabileceklerdir. Ayıca sosyal ve duyuşsal gelişimin yanı sıra, toplum içerisinde alınan bu aktif rollerin kazandıracağı beceriler akademik yetiştirmeyi kolaylaştıracak ve nihayetinde de bireylerin kariyer beklentilerini daha çok karşılayacak beceri ve alışkanlıklar kazandıracaktır. Bu yapısıyla hizmet ederek öğrenme, öğrencilerin yaparak-hizmet ederek ve deneyimleri hakkında kafa yorarak en iyi şekilde öğrenebileceği fikrine dayalı çoklu bir pedagojik anlayışın ürünüdür. Hizmet süreci öğrencilerin farklılıklara saygı duymalarına, daha hoşgörülü olmalarını sağlayan ve akademik kurumlar için yurttaşlık bağını geliştiren bir araç olarak görülmektedir.
Özellikle ilköğretim çağındaki öğrencilerin yakın çevrelerindeki toplumsal sorunları tanıma, sorunların çözümü için fikir üretme ve fikirlerini uygulama için girişimde bulunmanın yan ısıra bir işin başarılması için gerekli tüm değerleri doğrudan uygulama fırsatı bulmalarını sağlayacaktır. Bu bağlamda mahalledeki bir yaşlıyı ziyaret, okula gelemeyen bir engelli çocukla oynama, mahallenin yoksul çocuklarına oyuncak toplama ve çocuklarla ilgili sorunları yakın çevrelerinin farkına varmasını sağlayıcı etkinlikler yapılabilir.
4. Tarihi olaylar kültürel mirasımız
Tarihimiz dünyaya insanlık dersi verecek örnek olaylarla doludur. Farklı tarihi olaylarda sergilenen değerler öğrencilerin değerleri bariz bir şekilde görebilecekleri önemli fırsatlardır. Sadece Çanakkale savaşı bile bir savaşın ötesinde değerlerin sergilendiği bir müze gibidir. Aynı şekilde kurtuluş savaşımızda yönetici ve komutanlarımızla birlikte askerlerimizin yaşadıkları, Anadolu ve Balkanların fethinde ve yönetiminde yaşananlar, tarihi eserlerimizdeki estetik, zarafet ve insanın değerini vurgulayan unsurların barizce çocuklar için büyük bir değer timsalidir. Bu nedenle çocukların tarihimize ilişkin olayları çok iyi öğrenmesi gerekir. Burada dikkat edilecek şey tarih bilgisinden çok tarih yoluyla değerler eğitiminin yapılması gereğidir. Bu nedenle tarihimiz ve kültürümüzle ilgili yerinde geziler, filmler, çizgi filmler, belgeseller yanı sıra hikaye, roman ve çizgi romanların yaygınlaştırılması şarttır. İlköğretim öğrencilerinin gelişim özellikleri gereği öğretimi zor olan vatan sevgisi, millet, cesaret gibi kavramlar tarihi olaylarla ilgili filmler aracılığıyla daha kolay öğretilebilir.
5. Nasreddin Hoca Fıkraları
Nasreddin Hoca, Türk halk felsefesinin sembolü, zirvesi, daha yerinde bir ifadeyle Türk düşünce sisteminin bilgeler bilgedir. Toplumumuz kültürünün kristalize olarak espriye dönüştüğü ürünlerdir. Bu arada Nasreddin Hoca’ya mal edilen yabancılardan alınan ve kültürümüze uymayan fıkralar konusunda dikkatli olmak gerekir. Günümüzde Nasreddin Hoca’ya ait olduğu bilinen 600’e yakın fıkra vardır. Osman Muzaffer Fidan (2011) tarafından yapılan araştırmada bu fıkralar 27 farklı değerin öğretiminde kullanılabilir.
6. Değerli Sıram
Her değer için bir haftalık uygulama süreci yaşanır. Değerleri yansıtan şiirler, sözler, hikayeler, makaleler, resimler, karikatürler, sloganlar ve görsellerden oluşan materyaller haftanın ilk günü sıraların üzerine dosya içerisinde yerleştirilir. Her öğrenci sırasının üzerindeki materyali inceler ve yorumlar. Haftanın değeri hakkındaki düşüncelerini, anılarını, yaşantılarını arkadaşları ile paylaşır. Öğrencilerden hafta boyunca haftanın değeri ile ilgili bir uygulama, çalışma ya da ürün ortaya koymaları ve sınıfta paylaşmaları istenir.
7. Kur’an Kıssaları
Kur’an’da geçen kıssalar tüm semavi dinler açısından önemli şahsiyetlerin hayatından ve yaşadıkları ibret dolu olaylardan oluşmaktadır. Bu öğretiler birer teolojik metin olma ötesinde hayatın içinde yaşanmış ve tüm zamanlarda ders çıkarılacak öğretiler içermektedir. Kıssalar üzerinde düşünmek dini öğretiye bir eksiklik vermeyeceği gibi, kıssalar üzerinde çalışanlarda da dogmatik bir bağnazlık oluşturmaz.
8. Büyük şahsiyetlerin hayatları
Tarih boyunca değişik zaman ve mekanlarda insan grupları bir araya gelip sevdiklerini kendilerine örnek aldıkları pek çok kişinin hayatı ve genel ahlak yapısı ile pek çok konuda örnek yaşantılarından kesitler naklettikleri bilinir. Öncelikle bu şahsiyetlerin hayatı görselleştirilmeli, film ve çizgi filmlerle kamuoyu gündemine getirilmelidir.
Anadolu’nun alınmasında değerler kılıçlardan daha etkili olmuştur. Anadolu’da kaleler fethedilmeden gönüller fethedilmiştir. Mevlana’ya gayri Müslimlerin sevgisi?
9. Afişler
Afişler ağırlıkla görsel öğeler taşımakla birlikte sözel öğelerin yanı sıra tam bir düşünce ürünüdür. Bu nedenle bir afiş oluşturulmasında öğrencilerin kavramı zihinsel olarak çok iyi bir şekilde içselleştirmiş olmaları gerekir. Değerleri çok çarpıcı bir şekilde ortaya koymaları açısından öğrencilerin değerlere dikkatlerini çekmede kullanılabileceği gibi öğrencilerin değerleri nasıl anladıkları ve yorumladıklarını sergilemelerine imkan tanıması yönüyle de afişler değerler eğitiminde faydalı araçlardır.
10. Karikatürler
Karikatürler tüm yaş gruplarındaki bireylerin dikkatini çeken çok çarpıcı ögelerdir. Sayfalarca bilgiyi ve çok karmaşık fikirleri bir karikatürle sunmak mümkündür. Değerler eğitimi için de değerlerin somutlaştırılması, daha iyi anlaşılmasının sağlanması ve öğrencilerin değerlere ilişkin görüşlerini mizahi bir yapıda eğlenceli bir şekilde sunmalarına fırsat vermesi açısından önemli araçlardır.
11. Spor
Değerler eğitiminin içeriği; toplumsal yaşantının temel yapısını oluşturan milli, manevi, sosyal, ahlaki ve kültürel değerlerden olan yardımlaşma, dayanışma, hoşgörü, misafirperverlik, vatanseverlik doğruluk, iyilik temizlik, çalışkanlık, dürüstlük, sevgi, saygı, duyarlı olma, adil olma, paylaşımcı olma gibi değerlerle ilgili olarak öğrenci yeterliliklerinin artırılması ve bunların davranışlarına yansımasının sağlamasıdır. Bütün bu özellikler insana önce kendini, sonra başkalarını tanıyabilme fırsatının olabileceği yoğun yaşantılar sayesinde kazanılabilir. Spor bunun en güzel örneklerinden biridir. Spor ortamı içinde birey kendi yeteneklerini ve başkalarının yeteneklerini tanımayı, eşit koşullarda yarışmayı, yenilgiyi kabullenerek başkalarını takdir edebilmeyi, kazandığı zaman mütevazi olabilmeyi, başkalarına yardım etmeyi, doğayla ve zamanla yarışarak zamanını ve emeğini en uygun şekilde kullanmayı ve kurallara uymayı öğrenir. 2010/53 sayılı genelgede de Bir spor karşılaşmasında oyuncuların ve seyircilerin centilmence davranışlarının ön plana çıkarılması önerilmektedir. Tüm bu etkinlikler sonunda sporcuların da zeki, çevik ve aynı zamanda ahlaklı olmaları sağlanacaktır. Bu nedenle okullarda spor müsabakaları dikkatli bir şekilde düzenlenmeli, müsabakalara önce öğrenciler için birinci önceliğin kurallara uyarak değerleri sergilemeleri olduğu belirtilmeli, kaybedenler de kazananlarla birlikte kutlama etkinliklerinde yer almalı ve ödüllendirilmelidir.
12. Şiirler, Türküler ve Şarkılar
Müziksel ritmik zekaya sahip bireyler öğrendiklerini müzikal yöntemlerle ifade etmekten hoşlanırlar. Ayrıca bu öğrenciler müzikal uyaranları daha çabuk fark eder ve öğrenirler. Şiirlerimiz, halk türkülerimiz ve şarkılarımız da toplumsal değerlerimizi yüksek düzeyde barındıran kıymetli kültür ürünleridir.
13. Hikayeler
Evrensel değerler barından, doğru yanlış olgusu hakkında farkındalık kazandıran hikayeler, öğrencilerin davranışlarına, bakış açılarına ışık tutarak değerleri öğrenmelerine ve içselleştirmelerine yardımcı olur. Hikaye okuyan ya da dinleyen kimse oradaki kahramanların rolleri ile çok hızlı bir biçimde empati kurmakta, kahramanların yerine kendini koyup mizaç ve vasıfları itibariyle kendine uygun veya en yakın biriyle özdeşleşmektedir.
Hikayelerden değerler öğretimi yapılırken bu hikaye ile öğretilmek istenen ahlaki sonuçlar açıkça ve sonuç halinde –örneğin, bu hikayeden alınacak dersler; kıssaden hisse gibi  gösterilmeden anlaşılır ve hissedilir biçimde düzenlenmeli ve sonuç öğrenciler tarafından çıkarılmalıdır. Hikaye işlenmek istenen değeri tam olarak yansıtacak şekilde seçilmeli ve öğrencilerin seviyesin uygun olmalıdır.
14. Yaratıcı Drama
Değer öğretiminde, olumlu ve özgür bir ortamın oluşturulması ve gerçek yaşam durumlarına yakın durumlar üzerinde çalışılması özellikle değerlerin etkili olarak öğrenilmesi ve hayata geçirilmesi açısından önemlidir. Yaratıcı drama da, hoş görülü ve demokratik bir ortam içermesi, bireyin etkin bir şekilde eğlenerek öğrenmesini sağlaması ve gerçek yaşam durumlarının öğrenme ortamına bireyin kendi ürettiği roller içerisinde taşınabilmesi gibi özellikleri ile değerler öğretiminde kullanılabilecek bir yaklaşımdır.
15. Mentorlük
İlköğretim dönemindeki öğrencilerin arkadaşlarından yüksek düzeyde etkilendikleri bilinmektedir. Aynı zamanda ilköğretim öğrencilerinin kendilerinden birkaç yaş büyükleri ile güçlü etkileşimler yaşadıkları da bilinir. Bu sistemde lise ve üniversite öğrencilerinden değerlere yüksek düzeyde sahip oldukları bilinen öğrencilerle ilköğretim öğrencilerinin arkadaşlık kurarak onlara örnek olmaları, okul dışındaki zamanlarda olumsuz ortamlardan korunmaları ve değerleri edinmeleri amaçlanır.
16. 100 Temel Eeser
100 temel eser seti içerisinde yabancı ve yerli eserler mevcuttur. Yapılan araştırmada (Özkan ve Sivrikaya, 2011) yabancı eserlerde işlenme sıklığına göre en çok demokrasi, bireysel gelişim, empati, hürriyet, bilgi, verimlilik, çağdaşlaşma değerleridir. Yerli eserlerde ise eserlerde işlenme sıklığına göre en çok demokrasi, hürriyet, bilgi, bireysel gelişim, empati, çağdaşlaşma ve verimlilik değerleri ele alınmaktadır.
17. Bilge İnsanlar
Bilge insanların olayları bilgelikle ortaya koyabilmeleri, yaşayan bir değer olmaları, dile getirdikleri değerler ile hayatlarında belirgin bir başarı göstermiş olmaları ve gerçek yaşamdan örnekler sunmaları öğrencileri son derece etkilemektedir.
18. Çevremizdeki Kötü Örnekler
Çocuk ve gençler günlük hayatlarında iyi örneklerle karşılaştıkları kadar kötü örneklerle de karşılaşmaktadırlar. Hatta bu örnekler bazen onlar için cazip hale gelmektedir. Bu noktada Yunus’un yöntemi eğitimciler için bir yöntem olabilir.
19. Filmler, belgeseller ve Çizgi Filmler
Günümüzde çocukların televizyon izleme oranları çok yüksektir. Aynı zamanda çcuklar yazılı materyallerden çok görsel-işitsel materyallerle daha çok ilgilenmekte ve bunlardan daha çok etkilenmektedir. Filmler, çizgi filmler ve belgeseller değerler öğretiminde son derece etkilidir. Yapılan bir uygulamada (Kurnaz, 2007) öğrencilere Mevlana’nın yedi öğüdüne ilişkin bir çizgi film izletilmiş, öğrencilere çizgi filmin hangi değeri işlediği sorulmuş, öğrencilerin tespiti sonucu değerler açıklanmış, son etkinlik olarak ele alınan değerle ilgili isteyen öğrenci kompozisyon, isteyen şiir yazmış, isteyen de resim yapmıştır. Bu etkinliğin öğrencilerin Mevlana’nın yedi öğüdünü anlamasında büyük etki sağladığı görülmüştür.
20. Gölge Oyunları
Hacivat ve Karagöz oyununun karakterleri aykırı tipleri barındırması açısından değerleri eğitimi için oldukça uygundur. Çelebi (genç ve özenti duyan aşırıcı bir tip), Altı Kulaç Beberuhi (cüce ve aptal), Tuzsuz Deli Bekir (Sarhoş, zorba), Efe (zorba), Matiz (sarhoş), Zenne (kadın), Kastamonulu (oduncu, bekçi), Bolulu (Aşçı), Kayserili (pastırmacı), Rumelili (pehlivan, arabacı), vb. adlandırılan karakterler hem dil kullanımı hem de dille topluma ait kültür ve değerlerin kazandırılması açısından uygun tiplerdir (Sağlam ve Çalışkan, 2011). Gölge oyunu gerek eski dönemlerin değerlerini yansıtması gerekse günümüz değerlerinin kolayca bu oyuna yansıtılmasını kolaylaştırması açısından değerler öğretiminde oldukça kullanışlıdır.
21. Sanat ve Estetik
Dünyanın en eski felsefi akımları ve filozofları da dahil olmak üzere insan ruhunun estetik olarak eğitilmesinde ses, görsel ve dil sanatlarından yararlanılması gerektiğini ifade etmişlerdir. Kendi kültürümüz açısından düşünüldüğünde Kur’an’ın kendi başına bir müziksel güzelliği olduğu bilinir. Ayrıca pek çok tarikat ve düşünce sistemleri de müzikal motiflerin yanısıra hat, tezhip ve süsleme gibi görsel sanatlardan ve şiirden yoğun olarak yararlanmışlardır. Toplumumuzda müzik ve değerlerin kazandırılması açsından yanlış bir algılama da yok değildir. Bunun sebebi olarak müzik ile uğraşanların toplumun değer yargılarını dikkate almamış olmaları gösterilebilir. Ayrıca toplumda değerleri önemseyen bireylerin müzikle ilgilenmemesi de buna ortam hazırlamıştır. Ancak müzik insanın ruhunu beslenmesi ve terbiyesi için önemli bir araçtır. Çünkü hepimiz biliriz ki müzik ruhun gıdası ve aynı zamanda sesidir. Kendi kültürümüze ait sanat ögelerinin genç kuşaklara tanıtılması gerekir. Bilinmelidir ki kültür boşluk tanımaz ve bizim dolduramadığım alanlar başka kültürlerce özensizce doldurulacaktır.
22. Çocuk Oyunları
Çocuklar oyunlarında pek çok rol üstlenirler. Bu roller genellikle hayatın içinden gerçekçi rollerdir. Çocuk oyun aracılığıyla kendine güven, kendini denetleme, işbirliği yapma, doğruluk ve disiplin gibi kişisel ve toplumsal alışkanlıklar kazanmaktadır. Çocuklar oyun oynarken diğer insanlarla iletişim kurmayı, gözlem yapma ve sorumluluk duygularını geliştirebilirler. Ayrıca başkalarına saygı gösterme, başkalarının ve kendi hakkını koruma, verilen görevleri üstlenme ve başarma, anlık karar verme ve uygulama, işbirliği yapma gibi sosyal kurallar da oyunla öğrenilir. Çocuklar oyunlarında üstlendikleri anne-baba, kız-erkek gibi rollerde aynı zamanda cinsel kimlik de kazanmaktadırlar.
23. Mevlana ve Mesnevi
Mevlana uluslar arası bir değer abidesi olarak günümüzde hala yaşayan tarihi bir şahsiyettir. Mesnevide yer alan hikayeler halkın içinden olayları anlatır ve günümüzde de önemini koruyan değerleri ele alır. Bu yönü ile ulusal ve evrensel alanda değerler eğitiminde Mevlana ve Mesnevi hikayeleri önemli bir araçtır.
24. Masallar
Masalların en önemli işlevlerinden biri sunulan iyi örneklerle bireylerin ruh dünyalarını geliştirmek, onları inandıkları yolda yürüyebilecek, önlerine çıkacak engelleri yenerek şahsiyetli bir insan yapmaktır. Çocuklar bir birilerine masal anlatırken farkında olmadan tolumun dilini, inançlarını, gelenek ve göreneklerini de aktarırlar. Masalların eğitimsel yönü üzerinde yapılan çalışmalarda masallarda çok sayıda eğitimsel iletiler bulunduğu görülmektedir. Bu iletilerin genelde tevazu, yardım etme, yalan söylememe, dürüstlük, arkadaşlık, dostluk, namus, sabır, kararlılık, umut, şans, kıskançlık, şantaj, korku, merak, özeleştiri, iyilik-kötülük haklılık-haksızlık, zeka, sağduyu, dikkat, paylaşım, bağışlayıcılık, incelik, dostluk, özveri, saygı, aile, hukuk, adalet, yönetim, öteki insan ilişkileri üzerine olduğu söylenebilir.
25. İzcilik
İzcilik tüm dünyada öğretimi destekleyen bir etkinlik olarak değerlendirilmiş ve okullara bağlı olarak izcilik organizasyonları kurulmuştur. Ulusal ve uluslararası izcilik teşkilatları izciliğin, uygulamalı bilgi ve beceri kazandıran bir eğitim niteliği taşıması yönünde ortak anlayış geliştirmişler; izciliğin ilk kuruluş felsefesine hızlı bir dönüş gerçekleştirmişler; yeni uygulama alanları geliştirerek bir bütünlük içinde çocuk ve gençleri hayata hazırlama gayesi taşıyan politika ve programlar geliştirmişlerdir. İzcilik etkinlikleri sonunda birey kendi yeteneklerini ve başkalarının yeteneklerini tanımayı, başkalarını takdir edebilmeyi, başkalarına yardım etmeyi, doğayla ve zamanla yarışarak zamanını ve emeğini en uygun şekilde kullanmayı ve kurallara uymayı öğrenir.
26. Bir Dakika Dinler misi?
Burada amaçlanan uzun ve sıkıcı anlatımlar yerine dikkatleri bir anda toplayarak verilmek istenen mesajın adeta bir şok etkisiyle kısa ve öz bir şekilde ortaya konması, mesajın akılda kalıcı olmasını sağlamaktır. Bunun için kısa bir dramatizasyon, sessiz sinema, bir dakikalık bir sunumun izlenmesi, slogan üretme yarışması gibi çalışamalar yapılabilir.
27. Türk Mitolojisi
Mitoloji eski insanın eğitim sistemi olarak kabul edilir. Doğa ve cemiyetteki olaylar insanı eğiterek onu hayata hazırlayan birer felsefi kanıt olarak ortaya çıkar. Mitoloji olayları değil, olayların meydana çıkma sebeplerini açıklar, gerçek dünyanın resmini çizmemekle birlikte bu dünyanın simgelerle anlaşılmasına hizmet eder. Mitlerin en belirleyici özelliği, inançlarla ilgili olmasıdır. Aynı zamanda mitler tabiatla ilgili değerleri de barındırır.
28. Karnenin Sağ Tarafı
Okullarımızda bir veli öğrencisinin okuldaki durumunu öğrenmek için okulda öğretmen odasına girerek “Ben Ahmet ….. nin babasıyım, durumu nasıl hocam?” dediğinde pek çok öğretmen önce Ahmet’i hatırlayamaz, yerinden kalkar ve dolabındaki not defterini alır, oradan Ahmet’in resmine bakar ve yazılı vb. etkinliklerden aldığı notlarla iyi ya da kötü olduğu söylenir. Dönem sonundaki ödüller de notlara göre verilir. Öğretmenlerin bir öğrenciyi sevmesinin koşullarından biri de öğrencinin notlarının iyi olmasıdır. Ne zaman ki biz öğretmenler öğrencinin değerlerini de dikkate alan değerlendirmeler yaparsak karnenin sağ tarafına o zaman bakılacaktır.
29. Değerini Kendin Belirle
Sınıfta öğrencilerin uyacakları kuralları ve sergileyecekleri değerleri öğretmenin rehberliğinde kendilerinin belirlemesidir.
30. Sorumluluk Etkinlikleri